اصول و مهارتهای پرستاری

نیاز های تغذیه ای با توجه به عادات مذهبی و سنتي بيمار

برگرفته از کتاب: اصول و مهارتهای پرستاری (جلد اول)

تالیف: افسانه عالیوند - سعید ضیاغم

ناشر : دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز

تغذيه به عنوان يك نياز اصلی بشر است . و منظور از تغذيه ، خوردن مواد مغذی و چگونگی استفاده بدن از آن جهت حفظ حيات است . غذا برای رشد ، ترميم و عملكرد بافتها ضروری است . مواد مورد نياز بدن با توجه به عواملی نظير سن ، جنس ، وضعيت جسمانی ، شيوه زندگی و محيط فيزيكي تعيين شده و از فردی به فرد ديگر متفاوت است .

مواد غذايي اصلی شامل :

1. کربوهيدراتها
2.  پروتئين ها
3.  چربي ها
4.  ويتامين ها
5.  مواد معدنی
6.  آب

 تهيه غذا در اشكال گوناگون ، نقش مهمی را در بسياري از مراسم مذهبی ايفا می کند در بعضي از مذاهب مصرف و استفاده از بعضی مواد غذايي حرام است .

نياز های تغذيه ای در تمام طول زندگی در پاسخ به تغييرات در اندازه بدن ، فعاليت ، رشد و تکامل و وضعيت سلامتی تغيير می کند .

بعضی از مواد غذايي به عنوان يك عامل ضروری در بدن محسوب می شوند چون در بدن ساخته نمی شوند يا خيلی کم ساخته می شوند و بايد در رژيم غذايي گنجانده شوند .

مواد غذايي که مسئول تامين انرژی و همچنين ساخت نسوج بدن هستند عبارتند از کربوهيدراتها ، چربی ها و پروتئين ها و همچنين ويتامين ها و مواد معدنی که در تنظيم و کنترل فرآيند بدن نقش دارند بايستی به مقدار لازم در رژيم غذايي گنجانده شوند .

انرژی موجود در يك رژيم غذايي توسط کيلو کالری اندازه گيری می شود که به ترتيب یک گرم ازکربوهيدراتها و پروتئین ها و چربی ها 5/4- 5/4 -9 کيلو کالری انرژی توليد می کنند.   

 متابوليسم پايه[1]

قسمتی از انرژی است که برای پيش بردن فعاليت های غير ارادی بدن در حالت استراحت مانند تأمين درجه حرارت بدن ، تون عضلات ، حرکت دادن غذا در دستگاه گوارش ، انجام تنفس و ضربان قلب لازم است . مردان BMR بالاتری نسبت به زنان دارند .

عوامل مؤثر در افزايش BMR شامل رشد ، عفونت ، تب ، فشار های روحی ، افزايش هورمون ها ( هورمون تيروئيد و اپی نفرين )

و عوامل مؤثر در کاهش BMR شامل افزايش سن ، خواب و غذا نخوردن به مدت طولانی می باشد.

جيره غذايي:

مقدار پروتئين توصيه شده برای بالغينg/kg  8/0 می باشد . که می بايد تعديل شده باشد يعنی بيشتر پروتئين گياهی و مقدار کمتری پروتئين حيوانی می باشد .

علائم و نشانه ها ی کمبود پروتئين شامل ورم ، کندی رشد و بلوغ ، عقب ماندگی ذهنی ، تحليل عضلات و تغييراتي در پوست و مو می باشد .

 مقدار چربی روزانه نبايد بيشتر از 30درصد انرژی مورد نیاز بدن را تامين کند .

رژيم غذايي مناسب :

رژيم غذايي مناسب شامل وجود تعادل در دريافت کليه مواد مغذی ضروری در مقادیر مناسب است . يك شخص بايد روزانه از هر چهار گروه غذايي به مقدار لازم و ضروری استفاده نمايد .

(چهار گروه غذايي شامل غلات و حبوبات ، ميوه جات و سبزيجات ، گوشت و لبنيات ، چربی و شيريني جات )

عوامل مؤثر در تغذيه :

الگوی غذايي شخص و عادتهايش با مواد غذايي که دريافت می کند رابطه دارند.  عادات غذايي به عواملی مانند:

 عوامل فيزيكي ( محل جغرافيايي ، عوامل اقتصادی )

عوامل فيزيولوژيكي ( سلامتی ، گرسنگی ، مراحل رشد )

 عوامل روانشناسی ( فرهنگ ، آداب و رسوم ، مذهب و غيره ) بستگی دارد .

عوامل فرهنگی ، اجتماعی و رواني

مذهب : پرستاران نياز دارند که از محدوديت رژيم غذایی مذاهب مختلفی که با آنها برخورد دارند آگاه باشند و ممکن است روی احتياجات غذايي بيمار تأثير داشته باشد .

اقتصاد : بودجه کافی جهت خريد مواد غذايي، روی انتخاب رژيم غذايي و الگوی غذايي تأثير دارد. کمبود بودجه يا افزايش هزينه غذا، باعث محدوديت و در نتیجه کاهش کيفيت غذايي می شود .

عوامل روانشناسی : غذا نقش های گوناگونی را در زندگی بيشتر افراد به عهده دارد .    ( در جشن ها ، گردهمايي ، در موقع تنش ، بر طرف کردن خستگی و غيره ) .

عوامل فرهنگی : تنوع مواد غذايي در ميان فرهنگ های مختلف متداول می باشد فرهنگ حکم می کند چه چيزی خورده شود ، چگونه تهيه شود و تنوع در انتخاب غذا را فرهنگ مشخص می کند .

تغذيه در افراد بيمار :

در افراد بيمار تغذيه بسيار حائز اهميت است چرا که در هنگام بيماری نياز های تغذيه تا حدودی تحت تأثير عوامل بيماری قرار می گيرند. اکثر بيمارانی که اختلالاتی در عملکرد دستگاه گوارش دارند ممکن است اشتهای خود را از دست داده و يا قادر نباشند غذا و مايعات را تحمل نمايند و يا ممکن است در هضم و جذب غذا مشکلاتی داشته باشند و يا مصرف بعضی از مواد غذايي برای آنها مضر باشد .

 همچنين در افراد بيمار ممکن است فعاليت متابوليکی افزايش يابد ( مانند بیماران تب دار) و در نتيجه نياز های اضافی به غذا های پر انرژی و پر پروتئين وجود داشته باشد و يا ممکن است بنا به دلايلی عدم تحمل به بعضی از غذا ها را داشته باشند که باید در اين مورد  مايعات و مواد غذايي مناسب در برنامه غذایی بيمار گنجانده شود.

انواع رژيم های غذايي :

تغذيه قسمت مهمی از رژيم درمانی بيمار را تشكيل می دهد . که با توجه به نوع بيماری و وضعيت خاص بيماری نوع رژيم غذايي مشخص می گردد.

1. رژيم معمولی[2]  :

 رژيمی است که فرد همان غذايي را که در هنگام سلامتی مصرف می نمود در هنگام بيماری هم می تواند مصرف نمايد .

1.   رژيم سبک[3]  :

 اين غذا به صورت معمولی پخته شده و سرخ نمی شود و با دسرهای سنگين و مواد نفاخ همراه نمی باشد .

1. رژيم نرم[4]  :

اين رژيم معمولأ از غذاهايي تهيه می شود که نياز به جويدن کمی دارند و حاوی فيبر های خشن (سلولز ) و غذا های پر ادويه نمی باشند. همچنين چربی ها و غذا های دير هضم در اين نوع رژيم غذايي گنجانده نمی شود .

در بیماریهای دهان و دندان، شکستگی فک ، در بعضی از اختلالات دستگاه گوارش ، بعد  از عمل جراحی و در عفونت های حاد مورد استفاده دارد .

1. رژيم مایعات[5]  که شامل :

الف -  رژيم مايعات صاف شده[6]

مانند آب ، چای، انواع شربتها ، آب ميوه و غيره . اين رژيم در آمادگی برای رادیو گرافی شكمي و همچنين اولين غذای بعد از عمل سزارين و به طور کلی قبل و بعد از اعمال جراحی کار برد دارد .

ب- رژيم مايعات کامل[7]

مانند سوپ ساده ، فرنی ، غلات پخته صاف شده که بعد از اعمال جراحی و در صورت تحمل رژيم مايعات صاف شده و همچنين در بيماريهای حاد کار برد دارد .

رژيم درمانی

رژيم های خاصی هستند که جهت رفع نياز های بيمار به کار برده می شوند . گاهی در اين رژيم ها مقدار مصرف سدیم، پتاسیم، قند يا پروتئين محدود می شود و يا به صورت پر کالری يا کم کالری تهيه می شوند . بعضی از رژيم های غذايي به شرح زير می باشند :

1. رژيم غذايي با باقيمانده کم[8]

رژیم غذایی کم باقیمانده حاوی مواد غذایی است که هضم آنها راحت تر است و ایجاد باقمانده کمی می کنند لذا در بیمارانی که دچار حرکات پریستالیک تندی هستند (مانند افرادی که دچار اسهال به این علت هستند)  مناسب است .

1. رژيم غذايي پر کالری و يا کم کالری[9]

در پرکالری از مواد غذایی استفاده می کنند که انرژی زیادی تولید می کنند و در کم کالری از مواد غذایی استفاده می کنند که حاوی انرژی کمتری هستند .

1. رژيم غذايي ديابتی[10]

در این نوع رژیم که مخصوص بیماران دیابتی می باشد گلوکز حذف میگردد. در این نوع رژیم تعداد دفعات مصرف زیاد ولی با حجم کم می باشد.

1. رژيم غذايي فاقد نمک[11]   

مخصوص بیمارانی که فشار خون بالا و یا دچار بیماری های کلیوی هستند . چنانچه وجود مقدار کمی نمک در رژیم غذایی توصیه شود به آن رژيم غذايي کم نمک[12] گفته  می شود .

1. رژیم غذایی پر فیبر[13]

در این نوع رژیم غذایی مواد غذایی مانند سبزیجات گنجانده می شود  که ایجاد باقیمانده زیادی می کند و برای بیمارانی که یبوست دارند مناسب است .

اختلالات شايع در تغذيه : ( سوء هاضمه ، بی اشتهايي ، تهوع ، استفراغ ، يبوست ، اسهال ) .

اولين علامت اختلال در عملكرد دستگاه گوارش سوء هاضمه است و در افراد سالمند بيشتر ديده می شود . علائم آن عبارت از:

• درد ناحیه اپيگاستر
•  نفخ[14]
•  آروغ[15]
•  سوزش معده و برگشت محتويات اسيدی به مری است .

درد[16]:

درد یکی از علائم شایع دستگاه گوارش است . که می تواند دلایل متعددی داشته باشد و بسته به اینکه چه قسمتی از دستگاه گوارش درگیر است محل درد هم میتواند متفاوت باشد.

 این دلایل عبارتند از :

• انقباض شدید عضلات صاف سیستم گوارش و یا مجاری صفراوی باشد
• التهاب
• عفونت
• بزرگی و تورم یکی از اعضاء سیستم گوارش  مانند بزرگی کبد و یا هپاتیت.

نفخ :

نفخ در مواردی ایجاد می شود که فرد غذاهای خاصی مانند حبوبات مصرف کرده باشد و یا گاهی به دلیل کاهش حرکات دودی روده ، گاز درون دستگاه گوارش تولید شده و تخلیه مناسبی نمیشود .که این امر منجر به گشاد شدن روده و تجمع گاز در قسمتهایی از روده می گردد.و افزایش بیش از حد آن باعث به سمت بالا رفتن  دیافراگم و کاهش حجم ریه می گردد.

           برای خارج کردن گاز های تجمع یافته از دستگاه گوارش از لوله خاصی به نام  لوله معقدی[17] استفاده می کنند . که به وسیله این لوله گاز های تجمع یافته در دستگاه گوارش خارج می گردند .

 بی اشتهايي[18]:

منظور از بی اشتهايي از دست دادن اشتها و يا عدم تمايل به خوردن غذا است .

 تهوع[19] :

 بی ميلی و تنفر نسبت به غذا و احساس ناخوشايندی در معده وجود دارد .

استفراغ[20]:

 بر گشت پر فشار محتويات معده است که معمولا پس از حالت تهوع بروز میکند. گاهی استفراغ به صورت جهنده بوده و علت آن تحريك ناگهانی مرکز استفراغ است و عمدتاً در شيرخواران مبتلا به اختلالات گوارشی و در بيماران با صدمه مغزی و جمجمه ای بروز می کند .

اغ زدن[21] :

 عبارت از تلاش برای استفراغ کردن است که ممکن است چندين بار قبل از استفراغ رخ دهد

ترش کردن ، سوزش سر دل[22]:

 علت این درد برگشت محتویات اسیدی معده به درون مری است که با حالت ترش کردن همراه است. این درد معمولا در زیر استخوان جناغ سینه حس می شود .

اشتها[23]  :

عبارت از احساس دلپذير نسبت به غذا است . وقتی فرد اشتهايش را از دست می دهد ، تغييرات خاصی در احشا رخ می دهد  بي اشتهايي منجر به کاهش عملكرد معده ، تون معده و ترشح اسيد معده می گردد. در حالت تهوع همه اين علائم با شدت بيشتری ديده می شود. همچنين در حالت تهوع ، شلی ديواره معده و کاهش ترشحات نيز رخ می دهد .

شايعترين علل سوء هاضمه ، بی اشتهايي ، تهوع و استفراغ عبارتند از :

1. کاهش قدرت جويدن ، پرخوری ، سريع خوردن و خوردن غذا های پر چرب و نفاخ و همچنين مصرف شير در افرادی که تحمل آن را ندارند موجب ايجاد سوء هاضمه می شود .
2. تحريك مرکز استفراغ در بصل النخاع توسط محرکات شيميايي مانند داروها و ديگر مواد سمی و همچنين احساسات عاطفی شديد باعث استفراغ می گردد.
3.  مسموميت غذايي و دارويي
4.  دارو هايي مثل دارو های مخدر ، دارو های بيهوشی ، ديژيتال و سموم باکتريال
5. عوامل تنش زای روانی – اجتماعی ( مانند عصبانيت شديد و يا نگرانی )
6. عوامل داخلی – بعضی از قسمتهای بدن دارای گيرنده های محرک استفراغ هستند ( مانند معده ، دوازدهه ، رحم ، کليه ها ، قلب ، حلق و مجاری نيمدايره گوش ) اختلال عملكرد و درد در اين نواحی باعث ايجاد تهوع و استفراغ می گردد .

بررسی وضعيت تغذيه :

جمع آوری اطلاعات به منظور ارزيابی وضعيت تغذيه بيمار با توجه به عوامل مؤثر بر تغذيه مورد نياز است .

 پرستار بايد به مواردی از قبيل سن ، مرحله تکاملی ، قد ، وزن ، عادات خاص غذايي ، فعاليت های روزانه ، يافته های آزمايشگاهی ، الگوی تغذيه ، وضعيت اقتصادی ، اجتماعی ، عاطفی ، مذهب و  فرهنگ  بیمار توجه نمايد .

معيار های اندازه گيری وضعيت تغذيه :  يكي از پارامترهای بسيار مهم در بررسی تغذيه فرد، وزن او می باشد . وزن کمتر يا بيشتر از حد طبيعی عامل خطری برای بسياری از بيماريها ( مانند بيماريهای قلب و عروق و ديابت ) می باشد .

 معيار های اندازه و ابعاد بدن شامل قد ، وزن ، اندازه قسمت های مختلف بدن و ضخامت چربی زير جلد است .

معاينه فيزيكي :

علائم بسياری در رابطه با تغذيه خوب و سوء تغذيه وجود دارد که می توان به وسيله معاينه فيزيكي به آن پی برد ، مثلا در سوء تغذيه شديد ، ضربان قلب بالا رفته و فشار خون هم افزايش يافته و خونريزی از لثه ها را هم داريم .

  در استفراغ های طولانی مدت ، غذا ، مايعات و الكتروليت ها از طريق استفراغ ، شيره گوارشی دفع می شوند و به دنبال آن اختلالات شديد الكتروليتي ، کاهش ادرار ، ضعف ، بی حالی و سستی پيش می آيد .

فرآیند پرستاری در اختلالات تغذیه ای

 تشخیص های پرستاریNursing diagnosis    

تغییر در الگوی تغذیه : کمتر از نیاز بدن به دلیل بی اشتهایی ، تهوع ، خستگی ، درد ، اشکال در بلع و جویدن ، عدم بودجه کافی جهت تهیه غذا ، عادات خاص غذایی و نحوه زندگی که با علایمی مانند کاهش وزن ، مشاهده مصرف کم غذا، بالا بودن متابولیسم بدن از قبیل تب ، تروما ، عفونت ، سرطان ، سستی و ضعف عضلانی مشخص می شود .

تغییر در الگوی تغذیه :بیش از نیاز بدن در افرادی که دچار افزایش وزن به علت زندگی خاص ( بدون فعالیت ) ، مصرف بعضی از داروها ( کورتیکوستروئید ها )   که با علایمی مانند افزایش وزن و مصرف زیاد غذا مشخص می شود .

برنامه ریزی تدابیر تغذیه ای   Planning nutritional intervention

بر اساس برقراری تغذیه مناسب ، مایعات کافی. توجه به عادات غذایی ، نحوه زندگی ، شرایط اجتماعی ، اقتصادی ، عوامل عاطفی ، روانی ، باورهای مذهبی و فرهنگی  باید صورت گیرد . اهداف باید کوتاه مدت باشند .

اجرای تدابیر پرستاری Implementing nutritional intervention  

دریافت مقادیر کافی غذا جهت رسیدن به سلامتی ضروری است، مصرف مواد غذایی متنوع و پیروی از عادات خوب تغذیه ای ، در طول زندگی باعث ایجاد زندگی ایده آل ، مناسب  و ایجاد نشاط و شادابی می شود .

تدابیر باید شامل موارد زیر باشد:

 1 -  تشویق بیمار به رعایت رژیم غذایی مناسب

2- دادن اطلاعات مفید به بیمار و خانواده وی جهت رعایت الگوی متداول غذایی

 3- آموزش تغذیه سالم ، ورزش مناسب و منظم و مراقبت از دندانها جهت بهبودی وضعیت تندرستی و تغذیه .

ارزشیابی تغذیه Evaluating  

بعضی از سئوالاتی را که پرستار باید در ارزشیابی تدابیر تغذیه ای به آنها بپردازد عبارتند از :

1. آیا فرد غذایش را  می خورد؟ آیا با عادات غذایی ورعایت رژیم غذایی کامل سازش پیدا کرده است ؟
2. در صورت وجود رژیم خاص ، آیا بیمار آن را رعایت می کند و آیا غذا طبق سلیقه او تهیه می شود ؟
3. آیا علائم اختلالات گوارشی مانند تهوع ، استفراغ ، سوء هاضمه بیمار مرتفع شده است ؟
4. آیا بیمار قادر است از مواد غذایی و مایعات کافی جهت رفع نیاز های تغذیه ای خود استفاده کند ؟